مبانی قرآنی و روایی آزادی

میـرزایی در ابتدای سخنان خود با استناد به آیات قرآن کریم، از جمله آیه ۶۴ سوره نحل که پیامبر اکرم(ص) را «مبین» معرفی می‌کند، بر این نکته تأکید کرد که دین اسلام اساساً برای تبیین هدایت و آزادی انسان‌ها از قیدهای غیرالهی نازل شده است. وی افزود: آیات متعددی نشان می‌دهد که رسالت پیامبران آزادی‌بخشی و کرامت‌محوری بوده است و بر همین اساس، آزادی در نگاه اسلامی هرگز به معنای رهاشدگی یا بی‌بندوباری نیست، بلکه با مسئولیت، ایمان و عدالت گره خورده است.

وی با اشاره به روایتی از امام علی(ع) که انسان را از پذیرش ذلت نهی می‌کند، خاطرنشان کرد: «در نگاه علوی، انسان موجودی است که باید با عزت و آزادگی زیست کند و هیچ قدرتی حق ندارد او را به بندگی بگیرد. این نگاه، سنگ‌بنای حقوق ملت در اسلام است.»

آزادی در اندیشه علوی و نهج‌البلاغه

این استاد فلسفه اسلامی بخش مهمی از سخنان خود را به بررسی نامه‌ها و خطبه‌های امیرالمؤمنین علی(ع) اختصاص داد و گفت: «امام علی(ع) در نامه‌های متعددی به کارگزاران خود، بارها بر حفظ حقوق مردم، رعایت آزادی‌های مشروع، عدالت در توزیع امکانات و پرهیز از استبداد تأکید کرده است.»

وی نامه امام علی(ع) به مالک اشتر را نمونه‌ای روشن از گفتمان آزادی و عدالت دانست و افزود: «در این نامه، امام حاکم اسلامی را موظف می‌کند که حقوق مردم را رعایت کند، آزادی‌های آنان را پاس بدارد و همواره خود را در برابر خداوند و ملت پاسخگو بداند.»

میـرزایی با اشاره به مفهوم «حسن‌الولایه» توضیح داد: «در اندیشه علوی، حکومت تنها زمانی مشروعیت دارد که به درستی ولایت‌داری کند. یعنی حافظ حقوق مردم باشد، آزادی‌های مشروع را تضمین کند و از ظلم و تبعیض بپرهیزد. اگر این شرایط رعایت نشود، حکومت مشروعیت خود را از دست می‌دهد.»

نسبت آزادی و مسئولیت در حکمرانی اسلامی

دکتر میرزایی در ادامه، به تفکیک میان آزادی مطلق و آزادی مسئولانه پرداخت و اظهار داشت: «آزادی در نگاه اسلام هرگز رهاشدگی نیست، بلکه مسئولیت‌آور است. انسان آزاد است، اما آزادی او در چارچوب ارزش‌های الهی و مصالح عمومی معنا می‌یابد.»

وی با تأکید بر این‌که «هر حقی همراه با تکلیف است»، گفت: «آزادی‌های مشروع در نظام اسلامی باید همزمان با رعایت تکالیف الهی و اجتماعی تفسیر شوند. این همان چیزی است که در اندیشه مقام معظم رهبری نیز بارها بر آن تأکید شده است: آزادی بدون مسئولیت، تهی از معناست.»

بازتاب آزادی‌های مشروع در قانون اساسی جمهوری اسلامی

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم اسلامی شهید محلاتی در بخش دیگری از سخنان خود به بازخوانی اصول قانون اساسی پرداخت و یادآور شد: «در قانون اساسی جمهوری اسلامی، حقوق ملت به‌ویژه در فصل سوم (اصول ۱۹ تا ۴۳) با صراحت بیان شده است. این اصول آزادی بیان، آزادی اجتماعات، حق مشارکت سیاسی، حق آموزش و پرورش، تأمین اجتماعی و عدالت اقتصادی را تضمین کرده‌اند.»

وی اضافه کرد: «اصل دوم قانون اساسی بر کرامت انسانی و ارزش والای انسان به‌عنوان پایه‌های جمهوری اسلامی تأکید دارد. اصل سوم نیز دولت را موظف می‌کند که با استفاده از همه امکانات، زمینه رشد فضایل اخلاقی و ارتقای آگاهی‌های عمومی را فراهم آورد. این همان بستری است که آزادی‌های مشروع در آن تحقق پیدا می‌کند.»

میـرزایی ادامه داد: «اصل ششم قانون اساسی بر اداره کشور با اتکاء به آرای عمومی تأکید دارد، و اصل نهم نیز بیان می‌کند که استقلال، وحدت ملی و تمامیت ارضی هرگز نباید به بهانه‌ای برای نقض آزادی‌های عمومی و حقوق ملت تبدیل شود. این اصول نشان می‌دهند که قانون اساسی جمهوری اسلامی، در امتداد گفتمان علوی و میراث اسلامی، آزادی‌های مشروع را بنیان حکمرانی می‌داند.»

حسن‌الولایه، حفظ‌النظام و عدالت اجتماعی

وی سپس به پیوند مفاهیم فقهی همچون «حسن‌الولایه» و «حفظ‌النظام» با حقوق ملت اشاره کرد و گفت: «حفظ نظام از نگاه فقیهان شیعه، تنها حفظ ساختار سیاسی نیست، بلکه پاسداری از عدالت، آزادی‌های مشروع، امنیت اجتماعی و مصالح عمومی است. هرگاه این عناصر نادیده گرفته شود، حفظ‌النظام نیز تحقق نمی‌یابد.»

دکتر میرزایی در این زمینه افزود: «امیرالمؤمنین علی(ع) در دوران حکومت خود نشان داد که حفظ نظام بدون رعایت حقوق ملت و بدون توجه به آزادی و عدالت، امکان‌پذیر نیست. از همین روست که اندیشه علوی همواره بر عدالت، آزادی و کرامت انسانی تأکید داشته است.»

در پایان سخنان خود، دکتر علیرضا میرزایی تأکید کرد: «امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند بازخوانی مفاهیم آزادی‌های مشروع و حقوق ملت در پرتو اندیشه علوی و قانون اساسی جمهوری اسلامی هستیم. چرا که تنها در سایه توجه به این اصول است که می‌توانیم الگوی حکمرانی اسلامی را به‌گونه‌ای کارآمد و تمدن‌ساز پیش ببریم.»

وی خاطرنشان کرد: «اگر آزادی‌های مشروع و حقوق ملت در سیاست‌گذاری‌ها و اجرای قوانین به حاشیه رانده شود، نه تنها عدالت اجتماعی محقق نخواهد شد بلکه مشروعیت نظام نیز آسیب خواهد دید. بنابراین، پیوند آزادی و عدالت، همراه با ایمان و مسئولیت، باید همواره به‌عنوان اصل بنیادین در حکمرانی اسلامی مورد توجه قرار گیرد.»